Nowy Sacz - Sadecki Park Etnograficzny
 
 
   Studnia 
 
   "Sadecki Park Etnograficzny jest skansenem regionalnym, ktory prezentuje kulture ludowa Sadeczyzny, pojmowanej jako calosc historyczna, geograficzna, gospodarcza i kulturowa. Teren ten, obejmujacy czesc Karpat wraz z przyleglym Podgorzem, stanowi poludniowo-wschodnia czesc dawnego wojewodztwa krakowskiego, z Nowym Saczem bedacym przez wieki centrum gospodarczym i kulturalnym regionu. 
   Sadecczyzne, silnie zroznicowana kulturowo, ktora zamieszkiwaly cztery grupy etnograficzne: Lachy Sadeckie, Gorale od Lacka, Podgorzanie (czesc zachodnia) i Lemkowie Sadeccy. Dwie z nich, zasiedlajace Beskidy (Gorale i Lemkowie), to grupy goralskie. Kultura ich uksztaltowana zostala w wyniku roznych czynnikow, z ktorych najwazniejsze, to gorskie srodowisko naturalne oraz wplyw migracji woloskich, ktore mialy miejsce w XIV - XVI w. i objely cale Karpaty. 
Wiazalo sie to z hodowlano-rolnym typem gospodarki wysokogorskiej i specyficznymi cechami kulturowymi, charakterystycznymi dla terenow karpackich, przejawiajacymi sie w roznych dziedzinach zycia, m. in. budownictwie, stroju, gospodarstwie domowym, zdobnictwie czy folklorze. 
 
  Dwor szlachecki z Rdzawy, pocz. XVII w. 
 
  Szczegolne miejsca w obrazie etnograficznym Sadecczyzny zajmowali Lemkowie (ich zachodnia czesc). Sa to gorale ruscy, grupa uksztaltowana w wyniku nalozenia sie XVI-wiecznego osadnictwa rusko-woloskiego na wczesniej tu zamieszkujaca ludnosc polska. Lemkowie zachowali swa odrebnosc, manifestujaca sie przede wszystkim wyznaniem greckokatolickim lub prawoslawnym oraz wlasna mowa, zblizona do jezyka ukrainskiego. Po drugiej wojnie swiatowej Lemkowie zostali wysiedleni na zachodnie i polnocne tereny Polski. W ostatnich latach czesc z nich powrocila w rodzinne Beskidy. 
   Dwie pozostale grupy etnograficzne, czyli Lachy Sadeckie i Podgorzanie, zasiedlaly polnocna, podgorska czesc Sadecczyzny i mialy charakter przejsciowy pomiedzy goralszczyzna a ludnoscia nizinna poludniowej Malopolski. 
 
   Chalupa z Lipnicy Wielkiej, 2 pol. XIX w.; Pogorzanie 
 
Lachy Sadeckie, to grupa o silnym poczuciu przynaleznosci, odrebnej kulturze, wlasnej gwarze, muzyce, tancach, wyraznie wyodrebnionym stroju - poczatkowo obejmowala tylko centrum Kotliny Sadeckiej. 
 Ze wzgledu na ekspansywny charakter ich kultury, zasieg wystepowania niektorych elementow, np. stroju lachowskiego, wyraznie sie powiekszyl, przede wszystkim na polnoc i polnocny wschod. Podgorzanie Sadeccy, to grupa scisle zwiazana z calym Podgorzem Karpackim, ciagnacym sie az ku wschodniej granicy panstwa. Na Sadecczyznie lezy najbardziej na zachod wysunieta czesc Pogorza, co - poprzez oddzialywanie terenow sasiednich - mialo niebagatelny wplyw na proces przemian kulturowych w obrebia tej grupy. 
    Kultura Lachow Sadeckich, a zwlaszcza Pogorzan, laczy elementy goralskie, wystepujace w Karpatach, z elementami rolniczej kultury malopolskiej. 
 
   Chalupa z Rogow, 1 pol. XIX w.; Lachy Sadeckie 
 
Ten przejsciowy charakter przejawia sie w wielu dziedzinach zycia, od budownictwa nawiazujacego do architektury srodkowej Malopolski poczawszy, poprzez ubior harmonijnie laczacy elementy obu kultur, po folklor odmienny w swym wyrazie. 
   W Sadeckim Parku Etnograficznym reprezentowana jest ponadto grupa karpackich Cyganow osiadlych, ktorych kultura i jej zwiazki z kultura innych grup stanowia interesujace zjawisko etnograficzne. 
 
 
 
 
 
   Zagroda z Kamienicy, XIX w.; Gorale Sadeccy 
 
   Zalozeniam SPE jest stworzenie takiego muzeum na wolnym powietrzu, w ktorym wszystkie elementy ekspozycyjne: architektura, jej blizsze i dalsze otoczenie oraz sposob zagospodarowania wnetrz - beda odtwarzac mozliwie najpelniej i w sposob najbardziej zblizony do naturalnego obraz XIX-wiecznej wsi sadeckiej. 
  Projekt ukladu przestrzennego Parku uwzglednia podzial terenu ekspozycyjnego (ok. 20 ha) na cztery glowne sektory, prezentujace budownictwo poszczegolnych grup etnograficznych. W centralnym punkcie wiejskiej zabudowy usytuowano dwor szlachecki wraz z aleja dojazdowa i parkiem dworskim oraz polozonym w jego sasiedztwie zespolem gospodarczym. Ponadto przewidziano dwa obiekty sakralne: w obrebia zabudowy lemkowskiej cerkiew greckokatolicka (aktualnie w budowie), a w sasiedztwie grupy podgorzanskiej kosciol rzymskokatolicki wraz z zespolem plebanskim.
 
   Wnetrze izby z warsztatem tkackim; Kamienica - Gorale 
   Sadeccy 
 
 Nad strumieniem w polnocnej czesci Parku usytuowany bedzie zespol obiektow tradycyjnego przemyslu ludowego, napedzanych sila wody (tartak, mlyn, folusz). Odrebny zespol to zabudowa malomiasteczkowa. Obraz dawnej wsi uzupelni niewielka osada cyganska oraz grupa szalasow pasterskich z Beskidu Sadeckiego. 
   Sadecki Park Etnograficzny stara sie zaprezentowac tradycyjna kulture ludowa Sadecczyzny w calym jej bogactwie, uwzgledniajac zroznicowanie przestrzenne, majatkowe, spoleczne i zawodowe wsi sadeckiej. Stoi tu wiec zarowno mala chalupa wiejskiego wyrobnika - niska, ciemna, pelna dymu z otwartego paleniska, wyposazona jedynie w najpotrzebniejsze sprzety, jak i zamozna, wielobudynkowa zagroda kmieca, w ktorej oprocz chalupy z kilkoma pomieszczeniami znajduje sie wielka stodola, stajnia z chlewami, wozownia i spichlerz.
 
   Izba w wystroju Bozego Narodzenia z lat 20-tych XX w.; 
  Gostwica - Lachy Sadeckie 
 
  Jest w skansenie jednoizbowa chalupa samotnej znachorki, leczacej ludzi i zwierzeta ziolami i innymi ludowymi medykamentami; jest takze wielka zagroda chlopskiego posla do parlamentu wiedenskiego w czasach Austro-Wegier - zagroda pokazujaca awans spoleczny wybitniejszych jednostek i odzwierciedlenia tego w budownictwie i we wnetrzach obiektow, noszaca wyraznie pietno swego wlasciciela i jego mieszczanskich gustow. Khery Cyganow Karpackich zadziwiaja swoja bylejakoscia i prymitywnoscia wyposazenia; z drugiej strony zagroda bogatego handlarza wolami wywoluje uczucie podziwu dla dawnych chlopskich budowniczych - ze wzgledu na solidnosc wykonania budynkow, jakosc ciesiolki i piekno bryly architektonicznej. 
  Obok zagrod typowych, prezentujacych rozny status majatkowy wlascicieli, odtworzone sa obiekty, w ktorych funkcjonowaly warsztaty do produkcji rekodzielniczej badz rzemieslniczej: kuznia, olejarnia, warsztat tkacki, warsztat szewski, urzadzenie do produkcji gontow. W najblizszym czasie uruchomiony zostanie warsztat garncarski wraz z piecem do wypalania naczyn glinianych. Uzupelnieniem ekspozycji w tym zakresie sa organizowane w sezonie letnim pokazy tradycyjnych rzemiosl i artystycznej tworczosci wiejskiej. 
   Chalupy i czesciowo budynki gospodarcze wyposazone sa w dawne meble, sprzety, naczynia, czesci ubioru, obrazy i wszelkie inne przedmioty prezentujace bogata tradycje naszego regionu. Procz eksponatow kultury materialnej we wnetrzach znajduja sie eksponaty pokazyjace duchowe i spoleczne aspekty zycia wsi, a wiec obrzedowosc, magie, wierzenia, medycyne ludowa itd.
   W SPE zwrocona jest szczegolna uwaga na odpowiednie ksztaltowanie krajobrazu skansenu, tak by przypominal on krajobraz dawnej wsi sadeckiej. Zielen odtwarzana jest zarowno w obrebie zagrod, jak i w przestrzeniach miedzyzagrodowych w sposob zgodny z miejscowa tradycja. Sa tu wiec ogrodki kwiatowe, zielarskie, warzywniki, uprawy polowe, sady, wysoka i niska zielen przyzagrodowa, uzupelnione typowymi ogrodzeniami, plotami i elementami malej architektury, jak studnie, poidla, ule, kapliczki i in.
 
   Inicjatorka budowy Sadeckiego Parku Etnograficznego w koncu lat szescdziesiatych byla dr Hanna Pienkowska - owczesny Wojewodzki Konserwator Zabytkow w Krakowie. Zalozenia projektowe Parku opracowal w czesci architektonicznej mgr inz. Wojciech Szczygiel, w czesci etnograficznej mgr Tadeusz Szczepanek. Autorka koncepcji skansenu jako ekspozycji typu muzeum - wies jest mgr Maria Brylak-Zaluska. Budowa Sadeckiego Parku Etnograficznego trwa od 1969 r., a udostepniono go zwiedzajacym w 1975 r. Aktualnie na teren Parku przeniesione sa 54 obiekty (wszystkich ma byc ok. 70).
 
 NA TERENIE PARKU OBOWIAZUJE BEZWZGLEDNY ZAKAZ PALENIA PAPIEROSOW"
 
 
Zrodla:
 
- Magdalena Kroh: "Sadecki Park Etnograficzny - Przewodnik" wydane w 1995 r. przez Muzeum Okregowe w Nowym Saczu
 
 
Sadecki Park Etnograficzny polozony jest w podmiejskiej dzielnicy Falkowa.
 
adres SPE: ul. B.Wieniawy-Dlugoszowskiego 83b, 33-300 Nowy Sacz
telefon: +48 18 414 412
 
 
Nowy Sacz - Stroj Lachow Sadeckich
Nowy Sacz - Zespoly folklorystyczne
 
 
Powrot do Zabytkow Miasta Nowego Sacza 
For additional information on this page send e-mail to Romuald.K.Bernacki or contact museum directly. 
This page was 1st time created  on Sunday 27 October 1996 by Romuald K. Bernacki and last modified Friday 4th July 1997