![]() Studnia |
"Sadecki Park Etnograficzny jest skansenem regionalnym,
ktory prezentuje kulture ludowa Sadeczyzny, pojmowanej jako calosc historyczna,
geograficzna, gospodarcza i kulturowa. Teren ten, obejmujacy czesc Karpat
wraz z przyleglym Podgorzem, stanowi poludniowo-wschodnia czesc dawnego
wojewodztwa krakowskiego, z Nowym Saczem bedacym przez wieki centrum gospodarczym
i kulturalnym regionu.
Sadecczyzne, silnie zroznicowana kulturowo, ktora zamieszkiwaly cztery grupy etnograficzne: Lachy Sadeckie, Gorale od Lacka, Podgorzanie (czesc zachodnia) i Lemkowie Sadeccy. Dwie z nich, zasiedlajace Beskidy (Gorale i Lemkowie), to grupy goralskie. Kultura ich uksztaltowana zostala w wyniku roznych czynnikow, z ktorych najwazniejsze, to gorskie srodowisko naturalne oraz wplyw migracji woloskich, ktore mialy miejsce w XIV - XVI w. i objely cale Karpaty. Wiazalo sie to z hodowlano-rolnym typem gospodarki wysokogorskiej i specyficznymi cechami kulturowymi, charakterystycznymi dla terenow karpackich, przejawiajacymi sie w roznych dziedzinach zycia, m. in. budownictwie, stroju, gospodarstwie domowym, zdobnictwie czy folklorze. |
![]() Dwor szlachecki z Rdzawy, pocz. XVII w. |
Szczegolne miejsca w obrazie etnograficznym Sadecczyzny zajmowali
Lemkowie (ich zachodnia czesc). Sa to gorale ruscy, grupa uksztaltowana
w wyniku nalozenia sie XVI-wiecznego osadnictwa rusko-woloskiego na wczesniej
tu zamieszkujaca ludnosc polska. Lemkowie zachowali swa odrebnosc, manifestujaca
sie przede wszystkim wyznaniem greckokatolickim lub prawoslawnym oraz wlasna
mowa, zblizona do jezyka ukrainskiego. Po drugiej wojnie swiatowej Lemkowie
zostali wysiedleni na zachodnie i polnocne tereny Polski. W ostatnich latach
czesc z nich powrocila w rodzinne Beskidy.
Dwie pozostale grupy etnograficzne, czyli Lachy Sadeckie i Podgorzanie, zasiedlaly polnocna, podgorska czesc Sadecczyzny i mialy charakter przejsciowy pomiedzy goralszczyzna a ludnoscia nizinna poludniowej Malopolski. |
![]() Chalupa z Lipnicy Wielkiej, 2 pol. XIX w.; Pogorzanie |
Lachy Sadeckie, to grupa o silnym poczuciu przynaleznosci, odrebnej
kulturze, wlasnej gwarze, muzyce, tancach, wyraznie wyodrebnionym stroju
- poczatkowo obejmowala tylko centrum Kotliny Sadeckiej.
Ze wzgledu na ekspansywny charakter ich kultury, zasieg wystepowania niektorych elementow, np. stroju lachowskiego, wyraznie sie powiekszyl, przede wszystkim na polnoc i polnocny wschod. Podgorzanie Sadeccy, to grupa scisle zwiazana z calym Podgorzem Karpackim, ciagnacym sie az ku wschodniej granicy panstwa. Na Sadecczyznie lezy najbardziej na zachod wysunieta czesc Pogorza, co - poprzez oddzialywanie terenow sasiednich - mialo niebagatelny wplyw na proces przemian kulturowych w obrebia tej grupy. Kultura Lachow Sadeckich, a zwlaszcza Pogorzan, laczy elementy goralskie, wystepujace w Karpatach, z elementami rolniczej kultury malopolskiej. |
![]() Chalupa z Rogow, 1 pol. XIX w.; Lachy Sadeckie |
Ten przejsciowy charakter przejawia sie w wielu dziedzinach zycia,
od budownictwa nawiazujacego do architektury srodkowej Malopolski poczawszy,
poprzez ubior harmonijnie laczacy elementy obu kultur, po folklor odmienny
w swym wyrazie.
W Sadeckim Parku Etnograficznym reprezentowana jest ponadto grupa karpackich Cyganow osiadlych, ktorych kultura i jej zwiazki z kultura innych grup stanowia interesujace zjawisko etnograficzne. |
![]() Zagroda z Kamienicy, XIX w.; Gorale Sadeccy |
Zalozeniam SPE jest stworzenie takiego muzeum na wolnym
powietrzu, w ktorym wszystkie elementy ekspozycyjne: architektura, jej
blizsze i dalsze otoczenie oraz sposob zagospodarowania wnetrz - beda odtwarzac
mozliwie najpelniej i w sposob najbardziej zblizony do naturalnego obraz
XIX-wiecznej wsi sadeckiej.
Projekt ukladu przestrzennego Parku uwzglednia podzial terenu ekspozycyjnego (ok. 20 ha) na cztery glowne sektory, prezentujace budownictwo poszczegolnych grup etnograficznych. W centralnym punkcie wiejskiej zabudowy usytuowano dwor szlachecki wraz z aleja dojazdowa i parkiem dworskim oraz polozonym w jego sasiedztwie zespolem gospodarczym. Ponadto przewidziano dwa obiekty sakralne: w obrebia zabudowy lemkowskiej cerkiew greckokatolicka (aktualnie w budowie), a w sasiedztwie grupy podgorzanskiej kosciol rzymskokatolicki wraz z zespolem plebanskim. |
![]() Wnetrze izby z warsztatem tkackim; Kamienica - Gorale Sadeccy |
Nad strumieniem w polnocnej czesci Parku usytuowany bedzie zespol
obiektow tradycyjnego przemyslu ludowego, napedzanych sila wody (tartak,
mlyn, folusz). Odrebny zespol to zabudowa malomiasteczkowa. Obraz dawnej
wsi uzupelni niewielka osada cyganska oraz grupa szalasow pasterskich z
Beskidu Sadeckiego.
Sadecki Park Etnograficzny stara sie zaprezentowac tradycyjna kulture ludowa Sadecczyzny w calym jej bogactwie, uwzgledniajac zroznicowanie przestrzenne, majatkowe, spoleczne i zawodowe wsi sadeckiej. Stoi tu wiec zarowno mala chalupa wiejskiego wyrobnika - niska, ciemna, pelna dymu z otwartego paleniska, wyposazona jedynie w najpotrzebniejsze sprzety, jak i zamozna, wielobudynkowa zagroda kmieca, w ktorej oprocz chalupy z kilkoma pomieszczeniami znajduje sie wielka stodola, stajnia z chlewami, wozownia i spichlerz. |
![]() Izba w wystroju Bozego Narodzenia z lat 20-tych XX w.; Gostwica - Lachy Sadeckie |
Jest w skansenie jednoizbowa chalupa samotnej znachorki, leczacej
ludzi i zwierzeta ziolami i innymi ludowymi medykamentami; jest takze wielka
zagroda chlopskiego posla do parlamentu wiedenskiego w czasach Austro-Wegier
- zagroda pokazujaca awans spoleczny wybitniejszych jednostek i odzwierciedlenia
tego w budownictwie i we wnetrzach obiektow, noszaca wyraznie pietno swego
wlasciciela i jego mieszczanskich gustow. Khery Cyganow Karpackich
zadziwiaja swoja bylejakoscia i prymitywnoscia wyposazenia; z drugiej
strony zagroda bogatego handlarza wolami wywoluje uczucie podziwu dla dawnych
chlopskich budowniczych - ze wzgledu na solidnosc wykonania budynkow, jakosc
ciesiolki i piekno bryly architektonicznej.
Obok zagrod typowych, prezentujacych rozny status majatkowy wlascicieli, odtworzone sa obiekty, w ktorych funkcjonowaly warsztaty do produkcji rekodzielniczej badz rzemieslniczej: kuznia, olejarnia, warsztat tkacki, warsztat szewski, urzadzenie do produkcji gontow. W najblizszym czasie uruchomiony zostanie warsztat garncarski wraz z piecem do wypalania naczyn glinianych. Uzupelnieniem ekspozycji w tym zakresie sa organizowane w sezonie letnim pokazy tradycyjnych rzemiosl i artystycznej tworczosci wiejskiej. |