Nowy Sacz - opis miasta od 1292 do 1994 r.
 
 
   "Polozony w Kotlinie Sadeckiej u zbiegu bystrego Dunajca i Kamienicy NOWY SACZ obchodzil w 1992 r. jubileusz swego 700-lecia.
   Zalozony zostal przez Waclawa II Czeskiego aktem erekcyjnym wydanym w Krakowie w dniu 8 listopada 1292 r. w biskupiej wsi Kamienica ... miejsca dla zbudowania miasta wielce sposobnego... . W zamian biskup krakowski otrzymal miasto Biecz z zamkiem.
   Miasto - uzywajac do pierwszej cwierci wieku XIV nazwy Kamienica - otrzymalo uprawnienia samorzadowe prawa magdeburskiego oraz uposazone zostalo 172 lanami ziemi. Do miejskiej pieczeci przyjelo wezwanie swego miejskiego kosciola - sw. Malgorzate.
   Udzial w dochodach miasta posiadal krol - jako jego wlasciciel, gmina i wojtowie. Jednak nie jeno korzysci materialne mialo ono przynosic - stanowilo grod obronny na pogranicznej z Wegrami ziemi sadeckiej. Stanowilo zapore przed przejsciem do stolecznego Krakowa.
   Nazwa miasta przeniesiona zostala aktem lokacyjnym z sasiedniego Civitas Sandecz - Sacza. Miano miasta przyjelo sie konsekwentnie wraz z czlonem odrozniajacym od poprzedniego - Nova Sandecz dopiero od ok. 1329 r. Nazwa w brzmieniu Nowy Sacz utrwalila sie od konca XVII'I w. Nazwa Sandecz jest o wiele wczesniejsza od obu miast. Siega conajmniej wieku XI - od niej nazwa ziemia sadecka zanotowana w poczatkach wieku XIII.
   Miasto usytuowane przy wielkiej tranzytowej drodze europejskiej laczacej Baltyk z Dunajem - zwanej szlakiem bursztynowym - oraz przy szlaku koszycko-krakowskim i drugorzednych traktach zwiazanych z ogolnym systemem drog sredniowiecznej Europy, posiadalo wybitne mozliwosci rozwoju.
   Mieszczanie sadeccy pierwsi staneli po stronie Wladyslawa Lokietka w jego walce o tron krakowski. Nadal im wowczas miano: Wasze imie - wierni Sadeczanie, wystawil miastu przywileje.
   Miasto od poczatku otoczone troskliwa opieka krolow przeksztalcilo sie od XIV w. do konca wieku XVI w jedno z wiekszych miast Malopolskich. Liczylo w tym przedziale czasu od 1800 do 7600 mieszkancow.
   Nowy Sacz byl drugim miastem po Krakowie pod wzgledem posiadanych krolewskich nadan. Mial prawo bicia monety, poboru cel, odbywania corocznych jarmarkow, a takze prawo miecza. Byl siedziba kasztelana i starosty grodowego.
   Juz w XIV w. powstaly cechy rzemieslnicze skupiajace sadeckich rekodzielnikow. W wieku XV znany byl Nowy Sacz jako osrodek produkcji metalowej. Do dzisiaj jedna z dzielnic miasta nosi nazwe Kuznice. Pod koniec wieku XVI rzemieslnicy sadeccy reprezentowali ponad 30 specjalnosci. Miasto bylo waznym osrodkiem handlu. W oparciu o drogi ladowe i wodne kupcy sadeccy przejeli tez role posrednikow w handlu polsko-wegierskim.
   Nowy Sacz stal sie w wieku XV znanym w Malopolsce, na Spiszu i Slasku osrodkiem sztuki i rzemiosla artystycznego. Sadeckie malarstwo tablicowe i rzezba wniosla cechy rodzime do polskiej sztuki gotyckiej. Dziela szkoly sadeckiej reprezentowane sa do dzisiaj w kosciolach Sadecczyzny, Spisza. Sa eksponowane w muzeach w Nowym Saczu, Tarnowie, Krakowie - gdzie Madonna z Kruzlowej jest dowodem wysokiego kunsztu sadeckich snycerzy.
   Miasto od swego zarania uzyskalo sredniowieczny, szachownicowy uklad urbanistyczny, utworzony przez rynek - plac targowy - i symetrycznie wybiegajace z jego narozy ulice. Uksztaltowanie terenu miasta narzucilo rodzaj jego obronnych fortyfikacji.
   Na skraju polnocno-wschodnim wzgorza miejskiego, oplywanego przez gorskie rzeki Dunajec i Kamienice, w miejsce istniejacego od zalozenia miasta drewnianego dworzyszcza, wzniesiony zostal z fundacji Kazimierza Wielkiego murowany zamek w latach 1350-1360. Byl jednym z ogniw obrony Krolestwa Polskiego, zabezpieczajac od poludnia granice i szlaki komunikacyjne. Miasto opasane zostalo rownoczesnie murem obronnym opatrzonym 11 basztami i 3 bramami, z ktorych Wegierska posiadala most zwodzony nad wodna fosa. Od strony poludniowej mury miasta wzmacnial wal ziemny.
   Wladyslaw Jagiello powiekszyl zamkowa budowle. W czasie swej swietnosci goscil zamek krolow, rycerzy, uczonych.
   W XVI w. w obrebie murow miejskich - oprocz domow mieszczanskich, czesto podcienionych, sluzacych jako kramnice - istnialy: zamek, ratusz, kolegiata sw. Malgorzaty, dom kanoniczny, klasztoe OO Franciszkanow, OO Norbertanow i dwor biskupi.
   Nazwy posiadalo 7 ulic.
   Pomyslny rozwoj gospodarczy Nowego Sacza posiadal wplyw na ksztaltowanie sie kultury umyslowej Sadeczan. Pierwsze nauki pobierali w szkole parafialnej, notowanej od 1412 r. Studiowali w Akademii Krakowskiej.
   Literatem pochodzacym z Nowego Sacza byl Frowinus - autor poematu dydaktycznego Antigameratus wydanego ok. 1320 r., znanego przez nastepne 150 lat, zwlaszcza w Niemczech.
   Jakub z Sacza - malarz czynny w latach 1443-1479 pracowal dla Krakowa, Nowego Sacza, Bardiowa.
   Bartlomiej z Sacza - snycerz, stolarz-artysta wykonal w latach 1486-1493 stalle dla katedry wawelskiej.
   Jan z Sacza Malecki - drukarz wydawca, literat, pracowal w Krakowie i Elku, gdzie zmarl w 1567 r. Byl wydawca pierwszych drukow w jezyku polskim.
   Nowy Sacz byl miastem urodzenia Michala Sedziwoja (1566-1634) - alchemika Zygmunta III Wazy i Rudolfa II - krola Czech. Jego prace tyczace chemii do dzisiaj nie stracily na aktualnosci.
   Miasto stawia wiek - niszczy godzina. Wiele klesk elementarnych dotknelo Nowy Sacz na przestrzeni wiekow. Plonal osmiokrotnie (w latach: 1486, 1522, 1611, 1712, 1753, 1768, 1890, 1894), przezyl osiem wielkich powodzi (w latach: 1486, 1572, 1580, 1617, 1628, 1651, 1738, 1813), siedem razy grozne epidemie wyludnialy miasto (w latach: 1600, 1622, 1652/3, 1665, 1710, 1831).
   Wielki pozar 1611 r. zniszczyl miasto w obrebie murow. Zamek odbudowany i powiekszony miescil siedzibe starostow grodowych i sadu. Pobyt w miescie dostojnikow krolewskich wplynal na rozwoj miasta. Zwiekszyly sie obroty handlowe kupcow i rekodzielnikow, poszerzaly kontakty miedzyludzkie. Glowny szlak handlowy zmienil swoj bieg - omijal miasto.
   Nie male szkody poczynil miastu potop szwedzki ale i chluby dodal sadeckiemu mieszczanstwu, ktorego dzielne wystapienie z bronia i przy pomocy okolicznych wloscian przeciw szwedzkiej zalodze miasta, uwolnilo Nowy Sacz od najezdzcy juz 13 grudnia 1655 r. - jako pierwsze miasto Rzeczypospolitej.
   Pod koniec XVII w. ludnosc miasta liczyla jeno 1130 osob. Jego jednolity charakter narodowosciowy zmienil przywilej Michala Korybuta Wisniowieckiego wydany w 1673 r., zezwalajacy Izraelitom na osiedlenie sie w Nowym Saczu. W sto lat pozniej wystawili okazala synagoge.
   Schylek swietnosci Polski od konca XVII w. do czasu zaborow odnotowal sie regresem w rozwoju miasta. Dotknely go grabiezcze przemarsze wojsk obcych, kontrybucje wojenne, stacjonowanie wojsk polskich - bylo to powodem wyludnienia miasta i upadku gospodarczego mieszczanstwa. Przybywaja do miasta OO Pijarzy budujac na Biskupiem kosciol i konwent w 1732 r.
   W polowie XVIII w. splonal klasztor OO Franciszkanow wraz z przylegla don zachodnia dzielnica miasta. Pobyt w miescie konfederatow barskich zakonczyl sie pozoga zamku krolewskiego, a ich dzialalnosc przy granicy z Austro-Wegrami spowodowala zajecie Nowego Sacza przez ich wojska w 1770 r. Zaborca znosi samorzadowe uprawnienia miasta, kasuje w min trzy klasztory, konfiskuje rownoczesnie ich dobra. Rekwizycji na rzecz Austrii ulegaja skarby ruchome kosciolow miasta. Wprowadzenie od 1781 r. kolonistow z krajow niemieckich na teren miasta zmienia sklad narodowosciowy jego mieszkancow.
   Na poczatku XIX w. byl Nowy Sacz jeszcze zamkniety obwodem murow fortecznych o dlugosci 1700 m, a na swojej liczacej 5 km2 powierzchni posiadal 14 ulic, przy ktorych zamieszkiwalo 3600 osob. Mury i baszty zostaly do 1804 r. zniesione, zmieniono ksztalt architektoniczny fary miejskiej - miasto stracilo charakter miasta o sredniowiecznym ukladzie. Stalo sie prowincjonalnym, zbiedzonym galicyjskim miasteczkiem - osrodkiem cyrkulowym austriackiej administracji.
   W popijarskim klasztorze zalozone zostaje w 1818 r. gimnazjum 6-klasowe z niemieckim jezykiem nauczania.
   Austriacy ustanowili dla miasta nowy herb, usuwajac sw. Malgorzate z jego tarczy. W 1832 r. ponorbetanski klasztor wraz z kosciolem sw. Ducha obejmuja OO Jezuici. Dla osadzonego w miescie austriackiego garnizonu wojskowego zamek sluzyl jako magazyn. Podziemia jego w czasie Wiosny Ludow byly wiezieniem dla politycznych przeciwnikow Austrii.
   Nowosadecznie brali czynnie udzial w polskich zrywach wolnosciowych, wlaczali sie w patriotyczne dzialania podtrzymujac ducha polskosci. W polowie XIX w. wykupili z rak Austriakow sadecki zamek, starajac sie podzwignac z ruiny chlube swoich dziejow.
   Nie byly Sadeczanom obce idee pozytywistyczne. Wyszli naprzeciw technicznym zdobyczom wieku. Budowa linii kolejowej w 1876 r. z Tarnowa ku poludniu Europy i usytuowanie w Nowym Saczu Warsztatow Kolejowych przyspieszaja tetno zycia na miare wieku pary. Uzyskujac w 1884 r. polaczenie z podkarpacka linia kolejowa staje sie Nowy Sacz wezlem kolejowym - zarazem miastem kolejarzy. Juz 12000 mieszkancow zyje w zaczynajacym sie pomyslniej rozwijac miescie. Wielki pozar miasta w 1894 r. strawil zachodnia jego czesc wraz z ratuszem. Strzezone w nim przez wieki przywileje i nadania krolewskie zetlaly od zaru. Nie zabraklo zaru pracy obywateli miasta zgrupowanych m.in. w Towarzystwie Gimnastycznym Sokol i Towarzystwie Szkoly Ludowej - oddajacych swoje talenty dla jego odbudowy i unowoczesnienia. Wzmaga sie budownictwo - powstaje kolejowe osiedle robotnicze i wkrotce przy nim kosciol, szkola, a potem Dom Robotniczy. Miasto otrzymuje w 1897 r. nowy ratusz, do dzisiaj najbardziej charakterystyczny XIX-wieczny gmach miasta. Przybywaja tutaj i buduja klasztor wraz z szkola w 1897 r. SS Niepokalanki. Po pozarze odbudowane na zrebach gotyckich i renesansowych domy na obszarze miasta lokacyjnego i nowoczesne domy uzytecznosci publicznej i mieszkalne przy wydluzajacych sie na osi polnoc-poludnie ulicach, uksztaltowaly miasto.
   Na przelomie XIX/XX w. miasto rozlozone na 15 km2 powierzchni liczylo ponad 13000 mieszkancow, posiadalo 30 ulic i 3 place. W 1906 r. 10 dzielnic miasta posiadalo swoje nazwy. Pelna infrastrukture komunalna z szpitalem na 100 miejsc i dworcem kolejowym uzyskalo miasto przed I wojna swiatowa dla mieszkajacych w nim juz 26000 mieszkancow. Przybyl miastu nowy kosciol p.w. sw. Kazimierza.
   W listopadzie 1914 r. wojska rosyjskie zajely miasto. Wyzwolone zostalo w grudniu tegoz roku przy udziale Legionow Polskich pod wodza brygadiera Jozefa Pilsudzkiego. Biegiem historii miasto zrzucilo zaborce i staje sie wolnym w listopadzie 1918 r. w niepodleglej Polsce.
   W latach miedzywojennych Nowy Sacz byl miastem powiatowym, siedziba 1 Pulku Strzelcow Podhalanskich - wyborowej jednostki wojskowej. Znany byl z szerokiej dzialalnosci kulturalnej - dwa teatry, kina, sa biblioteki, zwiazki regionalne. Rozwija sie szkolnictwo srednie i powszechne. Skupia sie w miescie szeroka dzialalnosc handlowa i przemyslowa. W 1937 r. posiada 103 ulice, 3 place.
   W 1939 r. Nowy Sacz liczy ponad 34000 mieszkancow. Drang nach Osten - miasto zajete zostaje przez wojska niemieckie 6 wrzesnia 1939 r. Pierwsze bombardowanie miasta o swicie tego dnia zburzylo cerkiew grecko-katolicka p.w. sw. Mikolaja. Okupant przejal ster rzadow w miescie tworzac wlasna administracje, osadzil zaloge wojskowa. Miasto ogloszone zostalo terenem karnym. Wobec mieszkancow stosowane byly zaostrzone represje, terror, wkrotce masowe rozstrzeliwania, zsylki do obozow koncentracyjnych.
   Sadeczanie przystapili do dzialalnosci niepodleglosciowej w podziemnych formacjach wojskowych.
-  Przez miasto wiodl szlak kurierski Warszawa - Budapeszt wiazacy Polske Podziemna z gen. Wladyslawem Sikorskim,
-  byl Nowy Sacz uzyczajacym pomocy tym, ktorzy uchodzili przez nie do zielonej granicy, by dojsc do tworzacego sie we Francji wojska polskiego,
-  miasto stalo sie silnym osrodkiem ruchu oporu podziemia wojskowego ZWZ AK, Batalionow Chlopskich, ZHP i innych ugrupowan. Bylo zapleczem dla tworzacego sie ruchu partyzanckiego,
-  Niemcy urzadzili w miescie getto dla Zydow sadeckich i z okolicy. W sierpniu 1942 r. okupant hitlerowski przystapil do jego likwidacji,
-  miejsca stracen w miescie i okolicy wymownie przypominaja gehenne lat wojny mieszkancow Nowego Sacza.
   Na kilka dni przed wejsciem do miasta Armii Czerwonej wysadzony zostal w powietrze zamek krolewski (17.I.1945 r.) Wojenne, materialne straty w substancji miasta wyniosly 61%. Najbolesniejsza strata bylo wymordowanie przez hitlerowskiego okupanta ponad 12000 mieszkancow Nowego Sacza. Miasto liczylo w 1945 r. 24000 mieszkancow.
   Rok 1945. Zmknela sie karta historii.
   Otwarla sie nowa karta zdarzen 1945-1994 znana z wspolczesnych nam przekazow.
   Nowy Sacz rozkwitl na 700-lecie swojego zalozenia. Do herbu miasta powrocila sw. Malgorzata.
   Obszar miasta zajmuje 57 km2 powierzchni. Zamieszkuje miasto przy 411 ulicach i 9 placach ok. 80.000 osob.
   Wsrod pomyslnych zdarzen i przeciwnosci, jakie przypadly Nowemu Saczowi przez 700 lat jego trwania, zawsze znajdywali sie wsrod jego obywateli ludzie odpowiedzialni, zamieniajacy swoja wiedze, talenty i ambicje w prace dla miasta, wynikajaca i z potrzeby serca i z poczucia obowiazku wobec niego.  
 
Zrodla:
 
- Nowy Sacz, Przewodnik po zabytkach, PTTK "Beskid", Nowy Sacz 1994 r.
 
 
 
Return to Nowy Sacz Main Page
For additional information on this page send e-mail to Romuald.K.Bernacki

This page was created by Romuald K. Bernacki and last modified Sunday 7th December 1997